Crkva Svetog Jovana kod sela Orljane, izgrađena je u 11. veku na brdu Kukumiga ili Komniga u periodu Vizanitijske vlasti. Crkva je svedočanstvo o jakom verskom uticaju vizantijske crkve, kojoj je bilo podvrgnuto stanovništvo doljevačkog kraja u vreme ponovne romanizacije lokalnog stanovništva kojoj je pristupila vizantijska vlast. Do podizanja nove crkve Sv. Paraskeve bila je parohijska crkva za čitav orljanski kraj.
Nakon rimsko-vizantijskog perioda stvorena je srpska država. U srednjem veku srpski vladari i vlastela izgradili su veliki broj crkava i manastira. U južnom Pomoravlju i Toplici nastao je veliki broj crkava. Tekovine srednjovekovne srpske države, na koje je srpski narod posebno ponosan, spadaju u najvrednije i najvažnije spomenike srednjeg veka na tlu Evrope. Jedan od takvih je, prema pretpostavkama i crkvica Sv. Nikole (danas Svetog Jovana) koja je postojala u doba Nemanjića na brdu Kukumiga kod sela Orljane.
Prvi podaci o ovoj crkvici potiču iz jedna stare vladarske povelje nastale u 14. veku, ali i iz narodnog predanja koje se u selima ovog kraja prenosi sa kolena na koleno.
Stara vizantijska crkva izgrađen je po jedinstvenoj arhitektonskoj zamisli i u jednom dahu. Nešto docnije, u vreme izgradnje grada Koprijana (1372), i u promenjenoj atmosferi prema Vizantiji, u drugoj polovini 14. i početkom 15. veka, crkva je oslikana.
U hrisovulji kneza Lazara manastiru Ravanici pisanoj 1381. godine, prvi put se pominje selo Orljane, i crkva Sv. Nikole na brdu Komnjiga. Crkva Sv. Nikole koja se pominje u hrisovulji je u stvari današnja crkva Sv. Jovana na brdu iznad Orljana. Po ovoj hrisovulju najverovatnije da je crkva prvo bila posvećena Sv. ocu Nikolaju, ali kako je za vreme Osmanske vlasti crkva devastirana, a starosedalačko stanovništvo raseljeno, stara crkvena slava i crkva je sasvim zaboravljena.
Posle oslobođenja od Turaka kada je crkva bila osposobljena za versku službu meštani Orljana uzeli su novu crkvenu slavu – rođenje Sv. Jovana Preteče, jer se o staroj slavi među seljanima ništa nije znalo. Ovaj praznik kao crkvena slava uzet je najverovatnije zbog toga što; u čitavoj okolini nije bilo ni jedne crkve koja slavi Ivanjdan, a nije isključeno da je i sama crkva osvećena toga dana pa je tako došlo i do promene crkvene slave.
Crkvu u svojim putopisima s kraja 19. veka pominje i putopisac Milan Đ. Milićević za koju kaže: na brdu kod Orljana, koje se zove Komnjiga nalazi jedna stara crkva od koje stoje samo zidovi visoki do 3 metra.
Putopisac Tihomir Đorđević je 1895. godine zabeležio da je crkva već bila obnovljena i; da ju je obnovio neki Živadin iz Niša, koji je za vreme rata tu čuvao stražu pa se zarekao da tu napravi crkvu ako ostane živ. Međutim prema izveštaju paroha orljanskog broj 160 od 10. maja 1939. godine; crkva je po svoj prilici renovirana između 1885. i 1890. godine i to stvarno od nekog Živadina, ali koji nije rodom ne iz Niša već iz okoline Požarevca ili Aranđelovca. Na ovoj koti on je za vreme tursko–srpskog rata po dejstvom turske artiljerije bio u veoma kritičnoj situaciji, pa se zavetovao, ako ostane živ, da obnovi crkvu, koja je pred njegovim očima rušena turskim topovima. U narodu se pričalo da je Živadin imao i nekakav plan o mestu gde je bio zakopan crkveni novac, pa je od tog novca obnovio crkvu, a zatim se prizetio i naselio u selu Voljčince gde i danas žive njegovi potomci.
Za razliku od putopisca Tihomir Đorđević koji je video obnovljenu crkvu, ostatke „manastira“ na brdu Komiga zatekao je F. Kanic, u jednom njegovom putovanju Srbijom.
Severozapadno od crkve nalazi se „lekovit“ kamen, za koji se pretpostavlja da je bila isposnica nekog monaha. Jugoistočno, od crkve u podnožju brda Komiga postojala je još jedna crkva, na čijim temeljima je od 1932. do 1936. godine sagrađena nova posvećena Svetoj Paraskevi.
Stare knjige i ikone prenete su iz stare 1936. godine u novu crkvu, a od starih predmeta ovde ima samo jedan fragment neke vrlo stare kadionice.
Unutrašnje površine zidova naosa bile su oslikane, ali ne onda kada je ona sagrađena, već mnogo kasnije, po svoj prilici u 14. veku, u sasvim drugačijim međusobnim odnosima Srbije i Vizantije.
Ikonostas crkve radio je Đorđe Zogravski iz Velesa, a u crkvi ima i veliki broj poklonjenih ikona iz raznih mesta jugoistočne Srbije.
Sačuvana su tri okrugla medaljona na trijumfalnom luku sa poprsjima svetitelja u arhijerejskoj odeći, okruženi biljnom ornamentikom i označeni starosrpskim pismom. Znalački crtež i vešto složene boje, ukazuju na to da je umetnik posedovao zavidno likovno i versko obrazovanje.
Crkva je prvi put najviše stradala, od granata turskih topova, za vreme srpsko-turskog rata 1877. godine, jer su iz njenog neposrednog okruženja u ovom ratu dejstvovale oslobodilačke snage srpske vojske. Nakon oslobođenja od Turaka pri crkvi je bilo više zgrada: krstionica, odeljenje za narod i konaci. Ali su ove zgrade do temelja srušene u Prvom svetskom ratu, kada je i crkva od granatiranja bila prilično oštećena. I u Drugom svetskom ratu, s proleća 1944. godine, crkva je ponovo oštećena od šrapnela, ali znatno manje.
Godine 1966. godine crkva je generalno opravljena, prepokrivena, omalterisana, okrečena, a oko nje je postavljen trotoar. Tada izvedeni radovi nisu bili u skladu sa njenim prvobitnim izgledom.
Betonska kućica, dužine 6 metra i širine 4 metra, koja je služila kao konak, podignuta je 1967. godine. Iste godine pronađen je i očišćen stari bunar ispod crkve.
Poslednji konzervatorski radovi na crkvi izvršeni su 2000. godine, kada je crkvi vraćen prvobitni izgled tj. skinut je, 1966. godine nanet malter sa spoljnih zidova, crkva je restauirana i konzervirana. Ove radove izveo je Zavod za zaštitu spomenika iz Niša.
Legenda o crkvi Sv. Jovana
Narodna legenda koja krži u Doljevačkom kraju tvrdi da je ova crkva bila manastir. Po njoj je na suprotnoj strani Komnjige u gradu preko Morave živela neka carica ili vlastelinka.
Vlastelinka je po razapetom platnu prelazila do manastira na brdu Komnjiga radi molitve.
Kako je u manastiru živeo neki vrlo lep i uglađen kaluđer posumnjalo se u moralnu ispravnost vlastelinke, pa je zbog toga i njen grad nazvan Kurvingrad. Po svemu sudeći crkva je sigurno nekada bila manastir, a Šuplji kamen monaška isposnica.
Svake godine, uoči Ivanjdana, oko 5 hiljada ljudi uputi se ka brdu Kukumiga, kako bi najpre posetili Šuplji kamen, a zatim kolona vernika poseti manastir Sv. Jovana na vrhu brda, paleći sveće za svoje i zdravlje svojih najmilijih.
Ne zna se tačno kada je narod počeo da pohodi Šuplji kamen, ali prema nekim saznanjima, bilo je to posle smrti veoma poštovanog monaha ovog drevnog manastira, od kojeg je sada ostala samo crkva.
-Šuplji kamen je ostatak monaške isposnice. Tu je monah provodio vreme u molitvi i podvizavao se.To je monaški način života koji se odlikuje stalnom molitvom, duhovnim bdenjem, postom i samoćom- kaže lokalni sveštenik.
-Mi smo prošle popravili krov na ovom objektu koji je bio u jako lošem stanju i pretio da ugrozi unutrašnjost crkve. Ova crkva izgrađena je u 11. veku u periodu Vizanitijske vlasti. Ona je velika svetinja i treba dosta ulaganja kako bi se očuvala. Međutim, mi nemamo nikakvu podršku od nadležnih koji su crkvu proglasili kulturnim dobrom. Mi se trudimo da je sačuvamo, ali za bilo kakve radove mi moramo da tražimo saglanost i ona teško stiže.- kaže sveštenik Milan.
Zbog svog istorijskog, arhitektonskog i verskog značaja crkva Sv. Jovana u neposrednoj blizini sela Orljane proglašena je, 1948. godine, za „Kulturno dobro od velikog značaja“ i uvedena je u centralni registar spomenika kulture u Republici Srbiji. Kao osnov za upis u registar poslužilo je rešenje Zavoda za zaštitutu i naučno proučavanje spomenika kulture NRS br.671/48 od 6. maja 1948. godine.
M.Jovanović
